با چه کسی همنشینی کنیم

 رسول خدا فرمود: حواریین به عیسى علیه السلام گفتند یا روح ‏الله با که بنشینیم فرمود: با کسیکه دیدارش شما را بیاد خدا اندازد و سخنش دانشتان را زیاد کند و کردارش شما را به آخرت تشویق کند.

اصول کافى جلد 1 ص :48 روایة: 3

گفتگوى با عالم

موسى بن جعفر علیهم االسلام فرمود: گفتگوى با عالم در خاکروبه بهتر از گفتگوى با جاهل است روى تشکها.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 48 روایة: 2

همنشین را از روى بصیرت انتخاب کن

امام فرماید: لقمان به پسرش گفت: پسر عزیزم همنشین را از روى بصیرت انتخاب کن. اگر دیدى گروهى خداى عزوجل را یاد مى‏کنند با ایشان بنشین که اگر تو عالم باشى علمت سودت بخشد و اگر جاهل باشى ترا بیاموزند و شاید خدا بر آنها سایه رحمت اندازد و ترا هم فرا گیرد. و چون دیدى گروهى بیاد خدا نیستند با آنها منشین زیرا اگر تو عالم باشى علمت سودت ندهد و اگر جاهل باشى نادانترت کنند و شاید خدا بر سرشان کیفرى آرد و ترا هم فرا گیرد.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 48 روایة: 1

مرگ عالم

امام صادق علیه السلام فرمود: مرگ هیچ کس نزد شیطان محبوب‏تر از مرگ عالم نیست.

6 اصول کافى جلد 1 ص :46 روایة: 1

عالم و عالم نما

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: اى طالب علم همانا عالم را سه علامت است: علم و خویشتندارى و خاموشى. و عالم نما را سه علامت است با نافرمانى نسبت به مافوق خود کشمکش کند و بوسیله چیرگى به زیر دست خود ستم کند. و از ستمکاران پشتیبانى نماید.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 45 روایة: 7

بناى حکمت بوسیله تواضع ساخته شود نه بوسیله تکبر

امام علیه السلام از عیسى بن مریم نقل میکند که او گفت: اى گروه حواریون: مرا به شما حاجتى است، آن را برآورید: گفتند حاجتت رواست یا روح الله! پس برخاست و پاهاى ایشان را بشست، آنها گفتند: ما به شستن سزاورتر بودیم یا روح الله فرمود: همانا سزاروارترین مردم به خدمت نمودن عالم است من تا این اندازه تواضع کردم تا شما پس از من در میان مردم چون من تواضع کنید سپس عیسى علیه السلام فرمود: بناى حکمت بوسیله تواضع ساخته شود نه بوسیله تکبر چنانچه زراعت در زمین نرم میروید نه در کوه.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 45 روایة: 6

از نشانه های فهم دین

امام رضا(ع) فرمود: از نشانه‏ هاى فهمیدن دین خویشتندارى و خاموشى است.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 45 روایة: 4

هر که براى خدا علم را بیاموزد و بدان عمل کند

حَفْصِ بْنِ غِیَاث گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: هر که براى خدا علم را بیاموزد و بدان عمل کند و به دیگران بیاموزد در مقامهاى بلند آسمانها عظیمش خوانند و گویند: آموخت براى خدا، عمل کرد براى خدا، تعلیم داد براى خدا.

اصول کافى جلد 1 ص :43 روایة: 6

منفورترین و محبوبترین بندگان

امام چهارم علیه السلام فرمود: اگر مردم بدانند در طلب علم چه فایده‏ ایست آن را میطلبند اگر چه با ریختن خون دل و فرو رفتن در گردابها باشد. خداوند تبارک و تعالى به دانیال وحى فرمود که: منفورترین بندگان من نزد من نادانى است که حق علما را سبک شمرد و پیروى ایشان نکند و محبوبترین بندگانم پرهیزکارى است که طالب ثواب بزرگ و ملازم علماء و پیرو خویشتن‏داران و پذیرنده حکما باشد.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 43 روایة: 5

پاداش هدایت کردن و گناه گمراه کردن

حضرت باقر علیه السلام فرمود: هرکه به مردم درى از هدایت آموزد مثل پاداش ایشان دارد بدون اینکه از پاداش آنها چیزى کم شود و کسى که به مردم درى از گمراهى آموزد مثل گناه ایشان دارد بدون اینکه از گناه آنها چیزى کم شود.

اصول کافى جلد 1 ص :43 روایة: 4

پاداش علم آموزی به مردم

ابو بصیر گوید شنیدم که امام صادق علیه السلام میفرمود: کسى که به دیگرى چیزى آموزد براى اوست مثل پاداش کسى که به آن عمل کند. عرض کردم: اگر باز به دیگرى آموزد همین پاداش براى او هست؟ فرمود: اگر به همه مردم بیاموزد همان ثواب درباره او جارى است، گفتم: اگر چه معلم بمیرد فرمود: اگر چه بمیرد.

اصول کافى جلد 1 ص :42 روایة: 3

مردم سه دسته‏ اند

امام صادق علیه السلام فرمود: مردم سه دسته‏ اند دانشمند و دانشجو و خاشاک روى آب (که هر لحظه آبش به جانبى برد مانند مردمى که چون تعمق دینى ندارند هر روز به کیشى گروند و دنبال صدایى برآیند).

اصول کافى جلد 1 صفحه: 41 روایة: 2

مردم به سه جانب روى آورند

امیر مؤمنان علیه السلام میفرمود: پس از رسول خدا (ص) مردم به سه جانب روى آورند: 1- به عالمى که رهبرى خدایى داشت و خدا او را به آنچه میدانست از علم دیگران بی‏نیاز ساخته بود (قطعا این عالم خود آن حضرت بود و آن مردم سلمان و مقداد و ابوذر و امثال آنها) 2- به نادانى که مدعى علم بود و علم نداشت، به آنچه در دست داشت مغرور بود، دنیا او را فریفته بود و او دیگران را. 3- به دانش آموزى که دانش خود را از عالمى که در راه هدایت خدا و نجات گام برداشته پس آنکه ادعا کرد هلاکت شد و آنکه دروغ بست نومید گشت.

اصول کافى جلد 1 ص :41 روایة: 1

آنکه احادیث ما را روایت کند و دلهاى شیعیانمان را استوار سازد از هزارعابد بهتر است.

معاویه بن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: مردى است که از شما روایت بسیار نقل کند و میان مردم انتشار دهد و آن را در دل مردم و دل شیعیانتان استوار کند و شاید عابدى از شیعیان شما باشد که در روایت چون او نباشد کدامیک بهترند؟ فرمود: آنکه احادیث ما را روایت کند و دلهاى شیعیانمان را استوار سازد از هزارعابد بهتر است.

اصول کافى جلد 1 ص :40 روایة: 9

بهتر از هفتاد هزار عابد

 امام باقر علیه السلام فرمود: عالمى که از علمش بهره برد (یا بهره برند) بهتر از هفتاد هزار عابد است.

اصول کافى جلد 1 ص: 40 روایة: 8

هر یک از اصحاب ما که فهم دین ندارد خیرى ندارد

حضرت صادق علیه السلام به بشیر فرمود: هر یک از اصحاب ما که فهم دین ندارد خیرى ندارد، اى بشیر هر مردى از ایشان که از نظر فهم دین بی‏نیاز نباشد به دیگران نیاز پیدا میکند و چون به آنها نیازمند شد او را در گمراهى خویش وارد کنند و او نفهمد.

اصول کافى جلد 1 ص :40 روایة: 6

کمال انسان و نهایت کمالش

امام باقر علیه السلام فرمود: کمال انسان و نهایت کمالش دانشمند شدن در دین و صبر در بلا و اقتصاد در زندگى است.

اصول کافى جلد 1 ص :39 روایة: 4

دانشمند در دین

امام صادق علیه السلام فرمود: چون خدا خیر بنده‏اى خواهد او را در دین دانشمند کند.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 39 روایة: 3

طلب دین

امام صادق علیه السلام فرمود: مى‏خواهم با تازیانه بر سر اصحابم بزنند تا دین را خوب به فهمند.

اصول کافى جلد 1 ص :36 روایة: 8

بر شما باد که در دین خدا دانشمند شوید

مفضل گوید از امام صادق علیه السلام شنیدم که می‏فرمود: بر شما باد که در دین خدا دانشمند شوید و صحراگرد نباشید زیرا آنکه در دین خدا دانشمند نشود خدا روز قیامت به او توجه نکند و کردارش را پاکیزه نشمارد.

اصول کافى جلد 1 ص :36 روایة: 7

هر که دین را خوب نفهمد مانند صحراگرد است

على بن أبى حمزه گوید شنیدم که حضرت صادق علیه السلام می‏فرمود دین را خوب بفهمید زیرا هر که دین را خوب نفهمد مانند صحراگرد است. خداوند در کتابش می‏فرماید (سوره التوبه آیه 122) تا در امر دین دانش اندوزند و چون بازگشتند قوم خود را بیم دهند شاید آنها بترسند.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 36 روایة: 6

کمال دین طلب علم و عمل بدانست

امیر المؤمنین علیه السلام می‏فرمود: اى مردم بدانید کمال دین طلب علم و عمل بدانست، بدانید که طلب علم بر شما از طلب مال لازم‏تر است زیرا مال براى شما قسمت و تضمین شده. عادلى (که خداست) آنرا بین شما قسمت کرده و تضمین نموده و به شما میرساند ولى علم نزد اهلش نگهداشته شده و شما مأمورید که آنرا از اهلش طلب کنید، پس آنرا بخواهید.

کتاب کافى جلد 1 ص :35 روایة: 4

طلب علم

رسول خدا (ص) فرمود: دانشجوئى بر هر مسلمانى واجب است، همانا خدا دانشجویان را دوست دارد.

اصول کافى ج: 1 ص: 35 روایة: 1

با عقل بندگان خالق خود بشناسند و دانند که آنها مخلوقند

امام صادق علیه السلام در حدیثى طولانى فرماید: آغاز و نخست هر چیز و نیرو و آبادانى آنکه هر سودى تنها به آن مربوط است عقل است که آن را خدا زینت و نورى براى خلقش قرار داده. با عقل بندگان خالق خود بشناسند و دانند که آنها مخلوقند و او مدبر و ایشان تحت تدبیر اویند و اینکه خالق شان پایدار و آنها فانى می‏باشند و به وسیله عقول به خویش از دیدن آسمان و زمین و خورشید و ماه و شب و روز استدلال کردند که او و اینها خالق سرپرستى دارند تا آغاز و بی ‏انتها و با عقل تشخیص زشت و زیبا دادند و دانستند در نادانى تاریکى و در علم نور است اینست آنچه عقل به آنها راهنما گشته. عرض شد: آیا بندگان می‏توانند بعقل تنها اکتفا کنند (و در پى تحصیل علم و ادب بر نیایند) فرمود: عاقل به رهبرى همان عقلیکه خداوند نگهدار او و زینت و سبب هدایتش قرار داده می‏داند که خدا حق است و پروردگار اوست و می‏داند که خالقش را پسند و ناپسندیست و اطاعت و معصیتى، و عقلش را بتنهائى راهنماى به اینها نمی‏بیند و می‏فهمد که رسیدن به این مطالب جز با طلب علم ممکن نیست و اگر بوسیله علمش به اینها نرسد عقلش او را سودى نداده پس واجب است بر عالم طلب علم و ادب نماید که بی ‏آن استوار نماند.

 صفوان گوید شنیدم امام صادق علیه السلام می‏فرمود: مکنتى پر نعمت‏تر از عقل نیست و تنگدستى پست‏تر از حماقت نى. و در هر کار پشتیبانى فزونتر از مشورت نیست.

عمق حکمت بوسیله عقل و عمق عقل به وسیله حکمت بیرون آید

امام صادق از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می‏فرماید: عمق حکمت بوسیله عقل و عمق عقل به وسیله حکمت بیرون آید، حسن تدبیر وسیله ادب شایسته است؛ و نیز می‏فرمود تفکر و تعقل مایه زندگى دل شخص با بصیرت است چنانکه رونده در تاریکى که بوسیله نور گام بردارد به خوبى رهایى یابد و اندکى در راه درنگ کند.

شرح :
مراد به حکمت حقائق علوم الهى و معارف دینى است که تنها وسیله رسیدن به آن عقل است و چون با درجه ‏اى از عقل به درجه ‏اى از حکمت رسد عکس ‏العملش این است که عقلش پرتو بیشترى میگیرد و به واسطه ترقى حکمت عقل هم ترقى می‏کند و کمال می‏یابد و مراد به ادب نگاه داشت حد هر چیز و طور پسندیده آن است مانند اخلاق حمیده و انجام اعمال شرعیه که اینها در صورتى حاصل میشود که معلم مدبر و با سیاستى براى فرد یا جامعه باشد.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 33 روایة: 34

میان ایمان و کفر فاصله اى جز کم عقلى نیست

امام صادق علیه السلام فرمود: میان ایمان و کفر فاصله اى جز کم عقلى نیست. عرض شد چگونه‏ اى پسر پیغمبر؟ فرمود: بنده خدا متوجه مخلوقى میشود (و حاجت خود را از فقیرى مانند خود میخواهد) در صورتى که اگر با خلوص نیت متوجه خدا شود آنچه خواهد در نزدیکتر از آن وقت به او رسد.

اصول کافى جلد 1 ص :32 روایة: 33

کسى که تعقل نکند رستگار نگردد

 امام صادق علیه السلام فرمود: اى مفضل کسى که تعقل نکند رستگار نگردد و تعقل نکند کسى که نداند، کسى که بفهمد نجیب میشود، کسى که صبر کند پیروز شود، دانش سپر بدبختى است و راستى عزت است و نادانى زلت، فهمیدن بزرگوارى و سخاوت کامیابى و خوش خلقى دوستى آورنده است، کسى که به اوضاع زمانش آگاه باشد اشتباهات بر او هجوم نیاورد، دوراندیشى همان بدبینى است واسطه بین انسان و رسیدن به حقیقت نعمت وجود عالم است و نادان در این میان بدبخت است، خدا دوست کسى است که او را شناخت و دشمن آنکه خودسرانه خویش را در زحمت شناسائیش انداخت خردمند عیب پوش است و نادان فریبنده اگر خواهى بزرگوار شوى ملایم باش و اگر خوار شوى درشتى کن شریف طینت نرم دل است بداصل سخت دل کس که کوتاهى کند به پرتگاه افتد و کسى که از عاقبت بیم کند از نسنجیده کارى سالم ماند، کسى که ندانسته و ناگاه بکارى در آید بینى خود را بریده است (خود را بنهایت خوارى و مذلت انداخته است). هر که نداند نفهمد و هرکه نفهمد سالم نماند و آنکه سالم نماند عزیز نگردد و هر که عزیز نگردد خرد شود. و آنکه خرد شود سرزنش شود و هر کس چنین باشد سزاوار است که پشیمان شود.

اصول کافى جلد 1 صفحه:31 روایة 29

عقل ملاک سنجش افراد

امام صادق علیه السلام از پیغمبر اکرم (ص) فرمود: چون مردى را پرنماز و روزه دیدید به او ننازید تا بنگرید عقلش چگونه است.

کتاب کافى جلد 1 ص :31 روایة: 28

مخلوقی بالاتر از عقل نیست

امام باقر علیه السلام فرمود چون خدا عقل را آفرید به او فرمود پیش بیا، پیش آمد فرمود برگرد، برگشت فرمود بعزت و جلالم مخلوقى بهتر از تو نیافریدم، امر نهى و پاداش و کیفرم متوجه تو است.

اصول کافى جلد 1 ص :30 روایة: 26

بالاترین فقر و بالا ترین مال

امام صادق علیه السلام از پیغمبر (ص) نقل می‏کند که فرمود: اى على هیچ تهیدستى سخت‏تر از نادانى و هیچ مالى سود بخش‏تر از عقل نیست.

اصول کافى جلد 1 ص :30 روایة: 25

عقل راهنمای مؤمن است

حضرت صادق علیه السلام فرمود عقل راهنماى مؤمن است.

اصول کافى جلد 1 ص :29 روایة: 24

حجت خدا بر بندگان

 حضرت صادق علیه السلام فرمود: حجت خدا بر بندگان پیغمبر است و حجت میان بندگان و خدا عقل است.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 29 روایة: 22

عقل در زمان ظهور حضرت حجت بن الحسن

حضرت باقر علیه السلام فرمود: چون قائم ما قیام کند خداوند دست رحمتش را بر سر بندگان گذارد پس عقولشان را جمع کند و ( تا پیروى هوس نکنند و با یکدیگر اختلاف نورزند) و در نتیجه خردشان کامل شود (متانت و خود نگهداریشان کامل شود).

اصول کافى جلد 1 صفحه: 29 روایة: 21

با عقل ترین مردم

حضرت صادق علیه السلام فرمود با عقل ترین مردم خوش خلق‏ترین آنها است.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 27 روایة: 17

عاقبت دلهای نادانان

امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دلهاى نادانان را طمع‏ها از جا بر میکنند و آرزوهاى بیجا در گروشان میگذارند و نیرنگها به دامشان می ‏اندازند.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 27 روایة: 16

لشکریان عقل و لشکریان جهل

سماعه گوید خدمت حضرت صادق علیه السلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل به میان آمد حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید، سماعه گوید من عرض کردم قربانت گردم غیر از آنچه شما به ما فهمانیده‏ اید نمیدانیم. حضرت فرمود: خداى عزوجل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس بدو فرمود: پس رو او پس رفت سپس فرمود پیش آى پیش آمد خداى تبارک و تعالى فرمود: ترا با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم سپس جهل را تاریک و از دریاى شور و تلخ آفرید به او فرمود پس رو پس رفت فرمود پیش بیا پیش نیامد فرمود: گردن کشى کردى؟ او را از رحمت خود دور ساخت سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد. چون جهل مکرمت و عطاء خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من. او را آفریدى و گرامیش داشتى و تقویتش نمودى من ضد او هستم و بر او توانایى ندارم آنچه از لشکر به او دادى به من هم عطا کن فرمود بلى می‏دهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى ترا و لشکر تو را از رحمت خود بیرون میکنم عرض کرد خشنود شدم پس هفتاد و پنج لشکر به او عطا کرد. و هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرد (و نیز هفتاد و پنج لشکر جهل) بدین قرار است:
نیکى و آن وزیر عقل است و ضد او را بدى قرار داد؛ که آن وزیر جهل است؛ و ایمان و ضد آن کفر؛ و تصدیق حق و ضد آن انکار است؛ و امیدوارى و ضد آن نومیدى؛ و دادگرى و ضد آن ستم؛ و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛ و سپاسگذارى و ضد آن ناسپاسى؛ و چشمداشت رحمت خدا و ضد آن یأس از رحمتش؛ و توکل و اعتماد به خدا و ضد آن حرص و آز؛ و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛ و مهربانى و ضد آن کینه توزى و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛ و شعور و ضد آن حماقت؛ و پاکدامنى و ضد آن بیپاکى و رسوائى و پارسائى و ضد آن دنیا پرستى؛ و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛ و پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛ و فروتنى و ضد آن خودپسندى؛ و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛ و خردمندى و ضد آن بی‏خردى و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛ و رام بودن و ضد آن گردنکشى؛ و تسلیم حق شدن و ضد آن تردید کردن، و شکیبایى و ضد آن بی‏تابى؛ و چشم پوشى و ضد آن انتقامجوئى؛ و بی‏نیازى و ضد آن نیازمندى؛ و به یاد داشتن و ضد آن بیخبر بودن؛ و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشى؛ و مهرورزى و ضد آن دورى و کناره‏ گیرى؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشریک مساعى و ضد آن دریغ و خوددارى؛ و دوستى و ضد آن دشمنى؛ پیمان دارى و ضد آن پیمانشکنى؛ و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛ و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛ و امانت و ضد آن خیانت؛ و پاکدلى و ضد آن ناپاکدلى؛ و چالاکى و ضد آن سستى و زیرکى و ضد آن کودنى؛ و شناسایى و ضد آن ناشناسائى؛ و مدارا و رازدارى و ضد آن رازفاش کردن؛ و یک روئى و ضد آن دغلى؛ و پرده پوشى و ضد آن فاش کردن؛ و نماز گزاردن و ضد آن تباه کردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد کردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پیمان حج شکستن و سخن نگهدارى و ضد آن سخنچینى؛ و نیکى به پدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛ و با حقیقت بودن و ضد آن ریاکارى؛ و نیکى و شایستگى و ضد آن زشتى و ناشایستگى؛ و خودپوشى و ضد آن خود آرائى و تقیه و ضد آن بیپروائى؛ و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛ و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنا دادن؛ و پاکیزگى و ضد آن پلیدى؛ و حیا و آزرم و ضد آن بی ‏حیائى؛ و میانه روئى و ضد آن تجاوز از حد؛ و آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن؛ و آسان‏گیرى و ضد آن سختى گیرى؛ و برکت داشتن و ضد آن بی‏برکتى؛ و تن درستى و ضد آن گرفتارى؛ و اعتدال و ضد آن افزون طلبى؛ و موافقت با حق و ضد آن پیروى از هوس و سنگینى و متانت و ضد آن سبکى و جلفى؛ و سعادت و ضد آن شقاوت؛ و توبه و ضد آن؛ اصرار برگناه؛ و طلب آمرزش و ضد آن بیهوده طمع بستن؛ و دقت و مراقبت و ضد آن سهل ‏انگارى؛ دعا کردن و ضد آن سرباز زدن؛ و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و کسالت؛ و خوشدلى و ضد آن اندوهگینى؛ مأنوس شدن و ضد آن کناره گرفتن و سخاوت و ضد آن بخیل بودن.
پس تمام این صفات ( هفتاد و پنج گانه) که لشگریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنینى که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند و متدرجا همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند آنگاه با پیغمبران و اوصیاءشان در مقام اعلى همراه شوند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش به دست نیاید خدا ما و شما را به فرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.(در متن جنود عقل و جهل را هفتاد و پنج ذکر کرده و در توجیه هفتاد و هشت و ظاهرا بعضى به عبارت دیگر تکرار شده).

شرح :
مقصود از جهل یا شیطان است و یا همان قوه‏اى که انسان را به کار زشت و گناه دعوت می‏کند و وسوسه مینماید و این در فرشتگان نیست از این جهت هیچ یک از هفتاد و پنج لشکر جهل که در این حدیث شریف نام برده شده در اختیار ایشان نیست و انسان آنگاه از فرشته برتر شود که با وجود آنکه استعداد پذیرش این صفات زشت را دارد و آنها متصف نگردد و آنها را در خود راه ندهد و مراد به عقل هم چنانچه در حدیث اول گفتیم قوه ‏اى است که انسان را به فضائل و کارهاى نیک وا میدارد و لشکریان او هم در برابر لشکریان جهل صف کشیده و همیشه نفس انسان میدان معرکه و محل زد و خورد و کارزار این دو صف می‏باشد.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 23 روایة: 14

عقل در سخن امام موسی بن جعفر علیهم السلام

هشام بن حکم گوید: موسى بن جعفر علیهم السلام به من فرمود: اى هشام خداى تبارک و تعالى صاحب عقل و فهم را در کتاب مژده داده است و فرموده (الزمر آیه 17 و18) آن بندگانم را که هر سخن را شنوند و از نیکوترش پیروى کنند مژده بده، ایشانند که خدا هدایتشان کرده و ایشانند صاحبان عقل. اى هشام همانا خداى متعال بواسطه عقل حجت را براى مردم تمام کرده و پیغمبران را بوسیله بیان یارى کرده و بسبب برهانها بر ربوبیت خویش دلالتشان نموده و فرموده است (البقرة آیه 163 و 164) خداى شما خدائیست یگانه که جز او خدائى نیست و رحمان و رحیم است. در آفرینش آسمانها و زمین و تفاوت شب و روز و کشتى هائیکه به سود مردم در دریا روانست و آبى که خدا از آسمان فرو آورد که زمین را بعد از موات شدنش زنده گرداند و از همه جنبندگان در آن پرا کند و گردش بادها و ابرى که بین آسمان و زمین زیر فرمانست نشانه ایست بر ربوبیت ما براى مردمى که تعقل کنند. اى هشام خدا اینها را دلیل بر شناسائى خود قرار داده که مسلماً مدبرى دارند، پس فرموده است ...

خوابیدن عاقل از شب بیدارى جاهل بهتر است

پیغمبر فرمود: خدا به بندگانش چیزى بهتر از عقل نبخشیده است، زیرا خوابیدن عاقل از شب بیدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است و خدا پیغمبر و رسول را جز براى تکمیل عقل مبعوث نسازد (تا عقلش را کامل نکند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقول تمام امتش باشد و آنچه پیغمبر در خاطر دارد، از اجتهاد مجتهدین بالاتر است و تا بنده‏اى واجبات را به عقل خود در نیابد آنها رإ؛ انجام نداده است همه عابدان در فضیلت عبادتشان بپاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند که درباره ایشان فرموده: تنها صاحبان خرد اندرز مى‏گیرند.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 14 روایة: 11

پاداش به اندازه عقل است

سلیمان دیلمى گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم فلانى در عبادت و دیانت و فضیلت چنین و چنانست فرمود: عقلش چگونه است؟ گفتم نمی‏دانم، فرمود، پاداش باندازه عقل است.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 12 روایة: 8

دوست و دشمن انسان

حسن بن جهم گوید: از امام رضا علیه‏السلام شنیدم که می فرمود: دوست هر انسانى عقل او است و دشمن او جهلش.

اصول کافى جلد 1 صفحه: 11 روایة: 4